Garborg og ungdomen

Siste dagen i juli og i morgon er det august. Frå tida ein gjekk på skulen kan ein kjenna igjen den doble kjensla av at det har vore ein fin ferie, men at skulestart nærmar seg, og at det er ingen veg tilbake: opp om morgonen, kjøpa nye lærebøker, i gang med lekselesing og det som høyrer med.

”Kina-boka” mi for denne veka er overfylt av stoff om Garborgsenteret; eg var i 2004 skrivar for ei arbeidsgruppe som skulle arbeida fram eit slikt nasjonalt garborgsenter, eit ektefødd born av Garborg-året i 2001. Kongstanken var heile tida at det skulle samlokaliserast med eit nytt bibliotek på Bryne, og slik blei det. Biblioteket blei innvigt i 2010, og i september 2012 var det storstilt opning av Nasjonalt Garborgsenter i etasjen over Time bibliotek. Men det er først 17. august i år at den heilage treeininga  i dette nye kvartalet blir fullbyrda; då flyttar nemleg Bryne vidaregåande skule (som er eit resultat av samanslåing av Time og Bryne vidaregåande skular i 2014), inn i flunkande nytt skulebygg, nesten vegg i vegg med biblioteket og Garborgsenteret. Det opnar også for nytt liv i Garborg-stova – den fine kafeen i byggjet – som diverre har vore stengt det siste året. Nå stolar nye krefter i kafeen på at 1450 elevar frå skulen, saman med dei som elles besøkjer bibliotek og senter, skal bidra til levegrunnlag.  

Eit allment publikum er målgruppa for Nasjonalt Garborgsenter, men ungdom i 15-25-års-alderen og unge vaksne er peika ut som hovudmålgrupper for senteret sitt arbeid. Kva er så Arne Garborg si helsing til ungdomen? Og klarar ungdomen anno 2015 å leva opp til tankane hans? Eg henta fram nokre sitat, i høve dei nye, spennande tidene på Bryne!

Arne Garborg sjølv som student, i tida rundt 1875

”Gamle og unge er i strid. Men det må så vera. Var dei ikkje det, fann ikkje dei unge på anna enn det dei gamle alt hadde gjennomført, og så sovna livet.”

”Alderdom og ungdom er usams, som føtene på den som gjeng: den eine stig alltid framom den andre. Og på den måten hjelper dei det heile fram.”

”Det vert nok stridt; men litt om litt det gjeng, når kvar vil gjera sitt. Tek kvar og ein sin vesle stein er snart vår åker rein.”

”Det må så vera. Dei unge må ut. Alltid på nytt: Ut. Drøyma stort og fara vida.”

”Eitt eg hugsar som gjev meg fred: dei eldest med tida, dei unge med.”

”Livet fær meining, når du nyttar det til noko, som der er meining i.”

 ”Ville ein i ungdomen ha bråk kring namnet sitt, så kjem den dagen då ein trivst best i stilla.” 

Her kan du lesa meir om Nasjonalt Garborgsenter.

 

D31/37-39

Blogging for hundre år sidan

To tantebarn var på besøk, og eg måtte ta dei med på Gladmat! Det blei ein veldig fin dag, og mens me sat der på Rosenkildetrappa og kosa oss med belgisk vaffel med rørte jordbær og is til, var det ei jente framføre oss med kamera i handa. Ho fotograferte eitt av barna sine, og det eine tantebarnet var ikkje sein med å fortelja ”ho er ein kjent bloggar” då ho fekk sjå andletet hennar. Bloggarane har altså tatt steget opp på ei slags B-kjendis-liste. Når eg såg litt meir nøye etter, så trur eg kanskje eg hadde kjent henne igjen, fordi ho hadde blitt intervjua i Stavanger Aftenblad ein gong, men eg fekk ikkje den starstruck-kjensla eg kan få av å sjå ein kjent forfattar, eller skodespelar. Men nok eit eksempel på korleis bloggarane har inntatt ein arena, som i alle fall blir fanga opp av den nye generasjonen.

For mange bloggarar blir bloggen ei slags dagbok, slik mange har skrive dagbøker gjennom alle tider for å prøva å finna ei språkleg form til erfaringar og kjensler. Men så er det nokre dagbøker som klarar å fanga oss på ein måte som gjer at dei får ei universell kraft. Eitt slikt dagbokverk er Olav H. Hauges ”Dagbok 1924-1994”, utgjeven i 2000. Garborg-kjennaren Sveinung Thime meiner at Arne Garborg sine dagbøker, skriven mellom 1905 og 1923, og utgjeven av kona Hulda Garborg mellom 1925 og 1927, også er eit slikt verk. Dette seks bind store verket, fekk i 2004 ein interessant avleggjar; ”Knudaheidagbok”. Ein annan Garborg-kjennar, Sigbjørn Reime, samla dagboksnotata som Arne Garborg skreiv frå skrivebustaden sin Knudaheio og kalla den ”Knudaheidagbok”. Ved sida av dagboksnotata, har han fylt ut teksten med ordforklaringar og fyldige notar på personar som er sentrale i teksten. 

I føreordet til ”Knudaheidagbok” skriv Sveinung Thime: ”Kva er ei dagbok? Og kva krav set den til skrivaren og lesaren om den skal vere interessant for andre enn kontaktsøkande ekshibisjonistar eller personopptekne kikkarar? Dette er eit spørsmål alle lesarar av dagbøker bør ha i hovudet i vår Se-og-Hør-tid. Kva gjer ei dagbok til noko meir enn eit nøklehol til eit personleg rom?” 

Sveinung Thime prøver å gje nokre svar: Dagbøkene til Garborg er ikkje reine dagbøker, men sjangerblandingar, meiner han. ”Tekstane tar opp i seg viktige element og verkemiddel frå fleire andre personlege skriveformer, først og fremst brevet. Brevet gir ei mykje sterkare oppleving av eg-du-kommunikasjon mellom skrivar og lesar enn den ekte dagboka, der ’mottakaren’ er sjølve boka eller skrivaren sjølv.” Sjølv om det manglar eit ’du’ i dagbøkene, så opplever me det likevel som fortalt til eit ’oss’, skriv Thime. Og på ein annan måte enn til dømes vanlege sjølvbiografiar som gjerne rekonstruerer noko fortidig, noko som har skjedd. Garborg si form i breva og dagbøkene er som ein munnleg samtale med sitt intime og personlege preg, meiner Thime, og derfor får dei også større overtydingskraft. Dagbøkene blir på ein måte Garborg sin ’logg’ eller ’ferdsskrivar’ over livet sitt. Han ’finn ut av’ seg sjølv ved å skrive. Og dagboksnotat kan gjerne munna ut i små allmenne oppsummeringar, skriv Thime: ”Underleg ubeine er vegane i dette tomsete livet vårt […] Eg kom heim på kveldssida, vel fornøgd med ferda.”

Eg henta fram ”Knudaheidagbok”, fekk lyst å dela eit dagboksnotat frå Knudaheibakken 25. juli 1916 (skulle gjerne hatt eit frå 1915, men det året var han visst ikkje på Knudaheio).  Det er jo ein slags fare for at nokon har liknande erfaringar som dei skriv om i ein eller annan bloggpost denne sommaren!

Arne Garborg fører ordet:

”­–  Knudaheibakken er sin same. Det hev nok vore eit innbrot sidan sist; eg laut sprengja meg inn, og fann alle golv nedtråkka med leirsøle og alt som ope var gjennomrota og utoverslengt, men noko større vondt er her ikkje gjort, når eg reknar ifrå at ein koffertlås er sprengd – let seg i minsto ikkje låsa opp – og at eit sneis pannestein er hivde ned frå det nedste av vesttoka og det meste av den reserve-taksteinen eg hadde ståande i kjellaren er borte. Det må vera fangar som hev vore ute, seier folk; og ymist er det som tyder på det; men somt er meg så uklårt at eg veit ikkje kven eg skal tru; alt får då berre vera ”som det vil”, og eg får sjå å koma i orden att så snart og så godt som råd er. Men heimtrygt vert det visst aldri for meg i Knudaheibakken. Eg får kveda som Jærbuen: ”Jeg er en fremmed, jeg er en pilegrim”, og ta det rolegt.

            Men for Oddyssevs ser det skralt ut, skal denne vermen halda på; eg duger kje til anne enn til å sova no, Gud betre. 

D30/72

Den fruktbare ideen

Avisene fløymer over av kriseteikn; særleg her i sørvest. I dag var framsida av Stavanger Aftenblad prega av meldinga om at éi av to senger står ledige (ja, ja – det gjer nå eine halvdelen av mi dobbeltseng også; slik er det nå innimellom!). Ok, det handlar om hotellsenger; det er for stor kapasitet, rett og slett. Eller for få som har råd til å betala dei dyre sengene. Innimellom desse kriseteikna, kjem sakene om at me må vera innovative, skapa nye ting som me kan leva av framover. Dette handlar om samfunnet som heilskap, men også om kvar enkelt av oss, tenkjer eg meir og meir. Om å koma i kontakt med den kreative sida, som eigentleg handlar om å gje uttrykk for det som ligg der som våre livsmotiv. I 1996 gav den allsidige kunstnaren og forfattaren Eyvind Skeie ut boka Lev kreativt – syv faser i din personlige utvikling. Den kom til meg då eg hadde ein av mine faste turar innom biblioteket på Universitetet i Stavanger. Først og fremst, seier Skeie i føreordet, det har sin pris å leva kreativt. Derfor må han også skriva noko om spenning, aggresjon og fortviling. For han meiner at å leva kreativt har å gjera med å vera i kontakt med dei djupare livsmotiva våre. Sjølv har han samla sine eigne erfaringar med kreativt arbeid i sju kapittel, kalla landskap. Denne kreative prosessen er ei rettesnor for Skeie sjølv i jakta på å generera heilt nye idear og å ta vare på arbeidsgleda og skaparkrafta undervegs. 

Målet med den kreative prosessen er, slik eg forstår Skeie, å koma fram til den gode ideen. Før du kjem så langt, er det tre landskap du må reisa gjennom, skriv han. Det første landskapet i prosessen omtalar Skeie mellom anna som eit landskap i grått. Mellomtitlar i det andre landskapet er ”Et landskap i ruiner”, ”Den deilige aggresjonen” og om ”Å leve i spenning”. Det tredje landskapet – kapittel 3 – handlar om jakta i mellomromma, skriv Skeie. Her handlar det om å vera Askeladd i eige liv, og om å gå frå det kjente til det ukjente.

SÅ! Fjerde landskap i Skeie sin prosess: ”Den berusende fødsel av en idé! Når det sier ko-ko i ditt liv”.

Og her skal eg gjera ei vending, til artikkelen i dagens Kina-bok nummer 29 (som følgjer vekenumra). I samband med markeringa av dei første hundre åra som sjølvstendig nasjon i 2005, så inviterte Norge 2005-administrasjonen i eit eige bilag mellom anna 14 personar frå bokbransjen om å plukka ut eitt litterært verk frå ein hundreårsperiode. Altså: Kva har vore den viktigaste norske boka etter 1905? Det skulle ikkje vera enkelt, synte det seg. Eller – det var sikkert enkelt nok for dei som blei spurt, men dei 14 kom opp med 13 ulike svar!  Altså var det berre to som kom opp med den same boka, og det er her me skal knyta denne teksten opp mot det som er skrive om den gode ideen framføre. Den eine forfattaren som trekk fram denne boka, seier nemleg: ”Når har ein norsk forfattar hatt den same briljante ideen og klart å gjennomføra den så praktfullt og slagkraftig i skrift?” 

Boka det er snakk om er Sofies verden av Jostein Gaarder. Den kom ut i 1991. Dei to som plukka ut denne boka, var Jan Kjærstad og Anne B. Ragde. ”Kva kan danka ut ei bok som er oversatt til meir enn førti språk, og som iallfall i eitt år var verdas mest selte bok”, spør Kjærstad, og han held fram: ”Etter mi meining har ikkje Gaarder fått den honnør han fortener her heime. Det er også typisk at boka måtte verta ein bestseljar i Tyskland før ho tok av i Noreg. Det har nesten vore mote, særleg blant norske forfattarar og litteratar, å nedvurdera ”Sofies verden”, men eg spør: Når har ein norsk forfattar fått den same briljante ideen og klart å gjennomføra den så praktfullt og slagkraftig i skrift? Verket er ei lukkeleg samanblanding av lærdom og underhaldning. Med Sofies verden vart Jostein Gaarder eit kjent namn over heile verda, og han var også ein døropnar for oversetjingar av mange andre norske bøker”. 

 

Så langt Kjærstad, som altså fekk følgje av Anne B. Ragde i synet på kva som har vore den viktigaste boka etter 1905. Anne B. Ragde seier i intervjuet: ”Før Sofies verden snakka vi om Ibsen og Hamsun, men det er verkeleg Sofies verden som har plassert norsk litteratur på verdskartet. Boka er ikkje berre ein døropnar for norsk litteratur, men for kultur generelt.” Ragde trur populariteten til boka i utlandet kan ha noko med nordmenn som folkeslag å gjera: ”Nordmenn er ikkje noko spesielt intellektuelt folkeslag, og boka verkar gjerne for intellektuell og høgkulturell. Men folk i Tyskland og Frankrike har ikkje noko problem me då lesa Sofies verden”, seier Anne B. Ragde.

Inspirert av dette, har eg henta fram Sofies verden. Og mens kropp og sjel baskar vidare mot min eigen briljante idé, skal eg sjå det store i andre idéar, og unna meg Jostein Gaarder sitt verk i ei nylesing, 24 år etter. 

D29/134-135

Journalistdraumen

For ei veke sidan fekk eg ein sms frå svigerinna mi: Høyr på NRK Rogaland i dag! Eg fekk ikkje med meg radiosendinga direkte, men med den geniale nettløysinga der ein enkelt og lett kan gå tilbake og høyra tidlegare sendingar, fekk eg med meg saka: Plassane til vidaregåande skule til hausten var fordelte. Journalistane ville prøva å koma med ei gladmelding til éin av desse på direkten, før alle fekk veta korleis det låg an dagen etter. Ideen heldt på å bli øydelagt av at ingen var å få tak i! Men så var det éi jente som ringte tilbake, tantebarnet mitt Malene. Ho hadde søkt om opptak på Skeisvang vidaregåande skule i Haugesund, og var mildt sagt litt spent på om ho hadde godt nok gjennomsnitt for å koma inn på førstevalet sitt. Men ho fekk gladmeldinga; ho var komen inn og var kjempeglad. Ikkje minst fordi ho nå kunne få nokre år ekstra å finna ut kva ho ville bli.

Sjølv var eg heldig i så måte. Sju år gammal var kursen staka fram: eg ville bli journalist! Etter gymnaset og eitt år på folkehøgskule, var det medielinja i Volda som var målet. Nålauget var veldig smalt for å koma inn; året før eg søkte var det berre om lag 1 av 7 som kom inn. Men som ein nabo i Grinde sa då eg fortalde dette; jo – men nokon skal jo inn! 

I søknaden ville folka i Volda ha ei fyldig sjølvmelding der me mellom anna gjorde greie for særlege interesser, tillitsverv og fritidsaktivitetar, i tillegg til relevant praksis! Endeleg kunne eg oppsummera og kanskje få nytte av eit travelt ungdomsliv! Er litt tvilsam til i dag om detaljen om at laget mitt blei krinsmeister i fotball i 1979 var avgjerande, men det står nå der – svart på kvitt. Det var nok den formålsretta aktiviteten med mellom anna å laga Skjold-avisa, eit hefte i A5-format som oppsummerte aktivitetane i heile idrettslaget år etter år, som gjorde utslaget. Dette var før pc-en sjølvsagt. Det var klypp og lim, og titlar blei nøye forma med letraset. Eg skreiv også programblada før A-laget sine heimekampar. Tok ein telefon til motstandarlaget, laga eit lite intervju om stoda så langt, og fekk lagoppstillinga. Det var kjekt, alt gav erfaring. Men det mest avgjerande blei nok det arbeidet eg gjorde i Tysvær Bygdeblad, der eg hadde arbeidsvekene mine i 8. klasse og der eg arbeidde jamt og trutt fram til eg var ferdig med gymnaset.

Ein vårdag i 1985 kom brevet. Eg tenkte berre at det var eit avslag, men meldinga frå rektor Jon Tvinnereim var derimot denne: 

”Vi melder med dette frå at du er oppteken som student ved det 2-årige studiet i media og journalistikk ved Møre og Romsdal distriktshøgskule, Volda”

Himmelske namn! Eg var heilt sett ut. ”Du vil ikkje få deg litt meir erfaring først?” sa mamma då eg fortalte kva som sto i brevet. ”Sjølvsagt skal du ta plassen”, var pappa sitt klare og enkle svar.

Eg kan ikkje hugsa kva det var som gjorde journalistyrket så tiltalande. Men kjenner meg heller ikkje igjen i artikkelen som også står i denne vekas Kina-bok, nemleg ein oversikt Fredrik Wandrup hadde i Dagbladet i 2005 om korleis journalisten kjem ut i ulike framstillingar av yrkesgruppa i bøker. ”Journalisten – helt eller jævel” slår han fast i tittelen. Då Frode Grytten skulle gjera research blant kriminalreporterar til boka ”Flytande bjørn”, opplevde han det han fann så rystande at han måtte dempa røynda for at boka skulle bli truverdig. I boka ”Journalistjævler” kunne journalisten Erik Tumyr fortelja at kollegaene gjorde alt frå å måla lengda på penisane sine på toalettet på Tostrupkjellaren til å bryta god presseskikk. 

Avisliv har vore eit ikkje heilt uvanleg tema i norske romanar, skriv Wandrup vidare. Bjørnson og  Ibsen brukte mediemakt som tema. I Sigurd Hoel sin roman ”Sesam Sesam” får heile det norske åndslivet passet påskrive, også pressa. Journalistane til Hoel hadde lært seg skrivekunsten, men dei hadde gløymt tinga dei skulle skriva om og menneska dei skulle skriva for – dei hadde gløymt ærendet sitt undervegs, skriv Hoel. Men Wandrup nemner også døme på journalistar som heltar, til dømes i spenningsromanar. Axel Kielland, sjølv tidlegare stjernejournalist (og barnebarn av Alexander L. Kielland) har ein (kvinneleg) amerikansk reporter som helt i boka  ”Farlige hvetebrødsdager”. Ein journalisthelt finn me også i figuren Bjørn Glenne i boka ”Snuff” av Jan H. Jensen, i følgje Wandrup ei skjult perle i norsk kriminallitteratur.

Mora til forfattaren Ola Bauer, Lill Herlofsen Bauer, var også journalist og formulerer journalistdraumen slik i romanen ”Full fart forover”:

”Journalist. Man tenker på fyrer med oppbrettede skjorteermer og grønn skjerm i panna som røker sigar og bruker kjeft og skriver på maskin mens seks telefoner kimer på en gang… Man tenker på et hektisk liv blant klaprende skrivemaskiner, kimende telefoner og folk som løper ut og inn med sigaretter i munnvikene og blyanter stikkende op av alle lommer. Pressen! Et magisk ord. Journalistikk! En spennende, eventyrlig og hemmelighetsfull beskjeftigelse.”

Denne tiltrekningskrafta til ordet journalistikk kan eg kjenna meg igjen i. Men har aldri kjent meg verken som helt – eller jævel – i journalistverket mitt så langt!

D28/52-54, 160-161