Amalie Skram ville gjera ein skilnad

Sjølv utan ski på beina, kan påska ha sine høgdepunkt. I går blei Susanne Bier sin fascinerande påskekrim på TV2 avslutta – The Night Manager – men eg har lukkelegvis mange timar igjen av den beint fram fascinerande innspelinga av Amalie Skram sitt verk Hellemyrsfolket på lydbok. 32 timar og 27 minutt til saman i Eilif Armand si innlesing frå 1967. Den første boka i serien; Sjur Gabriel, skreiv eg om på gymnaset, hugsar eg, men har alltid sidan kjent på at Amalie Skram må eg lesa meir om! Derfor syg eg til meg artikkelen om Amalie Skram frå Dag og Tid i dagens Kina-bok. Ho blei fødd i Bergen i 1846 og flytta til København i 1884. Seinare i livet sa ho at ho ville bli sedd på som dansk forfattar. Ho måtte slåst mot fordomane i tida om kvinnelege forfattarar for å få utgjeve den første romanen, men dei kraftige skildringane hennar av menneskeleg liding blei seinare akseptert som sentrale tilskot til det moderne gjennombrotet. 

Hellemyrsfolket blei sett på som hovudverket hennar, men også dei sokalla «ekteskapsromanane» hennar er viktige; Constance Ring, Forrådt, Lucie og Fru Inés. Bøkene gir sympatiske portrett av unge kvinner – og ofte òg av menn – fanga i eit samfunn som byd på ulike vilkår og hemmar menneskeleg utvikling, skriv Janet Garton, som har skrive biografi om Skram.

Amalie Skram var venstreorientert og tok parti for dei utstøytte og dei fattige. Ho meinte at samfunnet diskriminerte kvinnene, noko ho sjølv kjende på. I romanane sette ho søkjeljoset på dobbeltmoralen, og ho hadde ein god penn. Ho hadde opphald på sinnssjukehus i København og frå denne tida stammar romanane Professor Hieronimus og På Sct. Jørgen. Bøkene laga merksemd kring den uforsvarlege behandlinga av «galne» menneske og av kvinner som nekta å underordna seg.

Amalie Skram kunne vera overstrøymande glad, men hadde òg ein hang til melankoli. Ho fortalde at ho skreiv romanane i tåreflom. Ho slost heile livet for rettferd og skjelte ut venene sine for ikkje å sjå kor mykje liding dei var kringsette av. Ho var også uforsonleg mot dei ho såg på som hyklarar og autoritære maktmenneske. Ho gjekk oftast til åtak på kyrkjas menn.

Kva ville så Amalie Skram med livet, ifølgje Janet Garton?

«Ho ville fyrst og fremst bli verdsett for forfattarskapen sin og ikkje for den blendande venleiken sin. Å skrive var for henne både ei naudsyn og ei liding. Ho ville gjera ein skilnad – og det gjorde ho.»

Så då skal eg denne langfredagen tilbake til Sjur Gabriel og Oline og slekta deira. Det er også historia om eit norsk, fattigsleg 1800-talstilvære. Amalie Skram er blitt omtala som den fremte norske representanten av naturalismen, og ho framhevar i romanane sine den nære samanhengen mellom materielle kår og tanke- og kjenslelivet til menneska. Det er noko djupt menneskeleg i desse romanane, og Eilif Armands tilnærming til strilemålet er verd dei nesten 33 timane åleine.

God påske til alle – med eller utan Amalie Skram!

D65/159

Jakta på Gudegneisten

Det er eigentleg det me driv på med alle saman, trur eg: jaktar på Gudegneisten. Denne gneisten som driv deg til å uttrykkja deg sjølve og gjennom det erfara deg sjølve. I 1997 kom den boka til meg som eg aldri sidan har mista synet av; første boka i Himmelske samtaler-serien til Neale Donald Walsch. Den slo meg med ei sånn kraft at livet aldri blei det same. Det står så mykje livsvennlege ting i den boka som eg fekk behov for å notera ned. Det blei side opp og side ned med notat, for kvar setning opnar nye vegar til nye perspektiv. Og det er mellom anna desse notata eg finn i dagens gjennomgang av Kina-bok nummer 64. Det er her tanken om Gudegneisten kjem fram. Eg brukar dette ordet i mitt prosjekt, fordi det peikar mot den kjensla eg er på jakt etter, nemleg entusiasmen. Ordet entusiasme har sin bakgrunn i gresk og betyr «Gud i deg». Det er veldig vakkert. I notata eg har tatt frå Himmelske samtaler står det om lidenskap, som jo eigentleg handlar om det same. Og lidenskap det kan me kjenna i høve til så mange ting, og døm derfor ikkje det du kjenner lidenskap for, les eg i notata. Kva er så lidenskap? Jo det er kjærleiken til å venda «det å vera» til «det å handla». Det er rett og slett drivstoff til skapemaskinen. Den forvandlar førestellingar til erfaring. Lidenskap er elden som driv oss til å uttrykkja kven me verkeleg er. Derfor; fornekt aldri lidenskap, for det er å fornekta kven du er og kven du verkeleg ønskjer å vera. 

Vidare: Sjela lengtar etter å gjera noko med det den er, for at den skal kunna kjenna seg sjølv i si eiga erfaring. Derfor vil den søkja å realisera sin høgaste visjon gjennom handling. Og trongen til dette blir kalla lidenskap. Drep lidenskapen og du dreper Gud. Lidenskap er ei helsing frå Gud!

Eg brenn slik for dette; å sjå liva våre i ein større samanheng. At alle dei tusenvis av migrantar som no er på reise i Europa, har i seg dette same som meg; eit ønskje om å leggja til rette for eit liv der lidenskapen kan få fritt spelerom. Eit håp om at livet skal koma seg på linjene igjen. Ikkje for å sleikja rein krukka med norske velferdspengar, men eit miljø der fred og ikkje krig er kvardagen. Eit miljø og ein kvardag der det er plass til lidenskapen.

For lidenskap er vegen og den er vegen til sjølvrealisering. Det er det me jaktar på – alle saman.

D64/37

Ullmann om skuld

Den siste veka blei det annonsert at Linn Ullmann og Geir Gulliksen er dei norske nominerte forfattarane til Nordisk Råds Litteraturpris, ein pris som heng ganske høgt. Gulliksen for romanen «Historie om et ekteskap», som eg har lånt og gler meg til å lesa! På leselista står også «De urolige» av Linn Ullmann, der ho har skrive ei historie om ein kunstnarfamilie og eit rotlaust barn med to verdsberømte foreldre. Faren Ingmar Bergman og mora Liv Ullmann er ikkje direkte nemnt med namn i romanen, men det er nok den erfaringa frå samlivet med dei to Linn Ullmann har tatt med seg i romanen.

Når Linn Ullmann snakkar om skuld, så er det ikkje med bakgrunn i den siste romanen, men fordi ho blei hanka inn i ein serie som Dag og Tid hadde for nokre år sidan der dei stilte dei store spørsmåla; om sorg, skam, soning, synd og skuld. Det er jo snart påske også, så la oss lytta til kva Linn Ullmann seier om skuld.

Skuld kjem når me gjer noko gale. Skuld er å ta ansvaret sitt på alvor, er Linns utgangspunkt. Skuld er ein moralsk vegvisar, seier ho. Men me må ikkje blanda skuld og dårleg samvit, for det siste er berre ei kjensle, meiner ho. «Å fokusere på dårleg samvit kan føre til at vi ikkje tek på oss ansvar, fordi vi kjenner etter for mykje.» Ho ber oss gjerne sjå til barna, dei er veldig opptekne av kven si skuld det er, og har ei meir knallhard forståing av rettferd enn me vaksne, seier Linn Ullmann. 

Ho er skeptisk til eit terapifiksert samfunn der me høyrer at dersom me fjernar skuld, så får me det betre. Skuld treng ikkje å vera destruktivt, og alt treng ikkje å vera psykiatri, seier Ullmann, og kjem med følgjande døme: «Ta mellommenneskelege relasjona: I staden for å seie «Eg krenkte deg, eg øydela noko i deg. Det tek eg ansvar for», seier vi «Du må skjøne meg, eg var ein annan då eg gjorde det, eg visste ikkje kva eg gjorde. Eg var sint og var eigentleg lei meg». Vi skaper oss nye identitetar. Det relativiserer moralen.»

Ullmann trur at det at skulda vert erkjend og ansvaret vert plassert, er forløysande. Når intervjuaren Eskil Skjeldal nemner at skuld òg er eit religiøst omgrep, og at me har skuld overfor ein Gud, og om ho kjenner seg att i dette, er ho kontant: «Nei, der går grensa. Eg aksepterer ikkje at vi er fødde med skuld. Det er handlingane våre som skaper skuld.»

Sjølv har ho skrive romanar som handlar om skuld, makt, ansvar, forsoning og tilgjeving. Dette er viktig for henne og ho fortel at coaching-samfunnet gjer henne deprimert. Som forfattar freistar ho å grave under det me tek for gjeve, til dømes at skuld må fjernast. Ho kjem inn på Anders Behring Breivik og fortel at skuld er ei komplisert forteljing. «Eg freistar å syne fleire forklaringar, og at det ikkje alltid er ei klausal årsakssamanheng. Eg trur at det er uendelege variasjonar av hendingar og handlingar som verkar inn: Frå det psykiatriske til det guddomlege, frå det trivielle til det burleske og gruelege. Difor er skuld vanskeleg, for vi kan ikkje alltid seie at «der er årsaka», eller «du er årsaka». 

Samtidig erkjenner ho at skuld òg kan vera svært enkelt. «Eg trur difor at Noreg hadde kollapsa om Breivik hadde vorte dømd utilrekneleg. Den openberre skulda ville ha fordufta.»

Linn Ullmann er ein forfattar verd å lesa; om du ennå ikkje har starta på hennar forfattarskap, så har du noko å gleda deg til.

D63/4