Biblioteket er skogens søster

Eg hadde gleda av å intervjua forfattaren Britt Karin Larsen på litteratur- og ytringsfridomsfestivalen Kapittel i Stavanger sist veke. Larsen har skrive eit fascinerande verk på sju bind der liv og lagnad til dei utvandra finnane på Finnskogen er tema. Det er også eit nært møte med eit folk som hadde vørdnad for naturen. Det er frå ei av bøkene til Britt Karin Larsen eg fann sitatet ”Biblioteket er skogens søster”. 

Møtet med biblioteket, som jo består av bøker laga av papir frå treet, kan gje denne same mediterande kjensla, som ein tur i skogen kan det. Dette kom til meg då eg opna Kina-boka for veke 39, som har tema SLEKT. Mest består den av eit materiale pappa jobba med då han blei pensjonist; nemleg eit slektsforskingsprosjekt der han tok for seg etterkomarar av Martin Sandve og Ingeborg Fuglestad, mamma sine foreldre. Dette blei mellom anna brukt som utgangspunkt då me inviterte til stort slektsstemne på Vigrestad i 2005. Men boka inneheld også litt stoff om gardane som pappa sine slektningar vaks opp på, mellom anna garden Markhus i Åkrafjorden. Pappa sin bestefar, og oldefar min, Knut Markhus, kom derfrå. 

Han førte eit liv som mellom anna førte han til bøkene. Etter kvart som det eine slektsleddet etter det andre har døydd ut, har nokre av desse bøkene funne plass i hyllene mine. Knut Markhus var utdanna skulemann, og søkte seg til – og vart henta til – mange oppgåver i livet. Mellom anna var han redaktør i Haugesunds Avis frå 1912 til 1914 og i 1914 opna han Sunnhordland Folkehøgskule på Halsnøy i Kvinnherad. Han var opptatt av avhaldssaka og målreising. Frå 1936 til 1946 var han formann i Noregs Mållag. Frå 1945 til 1953 var han med i programrådet for NRK. Dessutan var han rikspolitikar og representerte Hordaland på Stortinget. Frå 1928 til 1930 var han parlamentarisk leiar for Venstre i Stortinget. I 1945 var han president i Odelstinget. Han var skuledirektør i både Nidaros og Bjørgvin. 

Då me skulle rydda ut etter dødsbuet etter tre av døtrene hans i Bergen, sto det mange, flotte bøker i hyllene der. Eg som då hadde jobba tett på Arne Garborg, blei nesten gripen av ei andaktsfull stemning. Knut Markhus var fødd i 1878 og 26 år i 1904. I hendene hadde eg ei førsteutgåve av Arne Garborg si bok Knudahei-brev, forlagt av Aschehoug & Co. i Kristiania. 

Her var også dei samla skriftene til ein annan nynorskhøvding, nemleg A. O. Vinje. 

Staseleg er også boka med talane som parlamentarismens far, venstrehøvdingen Johan Sverdrup heldt i Stortinget i åra 1851-1881. Denne blei utgjeven i 1882 i København (eller Kjøbenhavn som det står), og eg er ikkje heilt sikker på om dette var ei bok Knut Markhus sjølv kjøpte, eller om han fekk det med som arvegods frå sine slektningar, men nå er den uansett plassert i biblioteket mitt på Tjensvoll i Stavanger. 

Eit bibliotek eg vender meg til for å finna kunnskap, glede – og innimellom trøyst. Slik skogen kan gjera det.

D39/133-34

Den svake tenkinga

Innimellom har me så godt av det utanforståande blikket. Invitera andre inn som kan bidra med andre agendaer og andre måtar å sjå ting på, enn det me klarar å få til med våre eigne perspektiv. Slik var det også då den italienske filosofen Gianni Vattimo blei invitert til å delta på eit seminar ved Det teologiske fakultet ved Universitetet i Oslo for 8-9 år sidan. Den italienske filosofen kom til landet i ei tid då delar av det intellektuelle Noreg diskuterte korleis religionsforskarar skulle orientera seg i høve til religion og det som skjer utanfor akademia. Det var Trygve Wyller som henta fram filosofen og han skriv at heile livet til Vattimo er ein sterkt kritisk kommentar til tanken om den distanserte forskaren. Ein heilt utenkjeleg posisjon, meiner Vattimo, fordi forsking i seg sjølv er ei tolking av verda. Dette er sentralt i det uttrykket Vattimo er mest kjent for, skriv Wyller, nemleg ”il pensiero debole”, den svake tenkinga. 

Nå må ein ikkje tenka at svak tenking er kvalitativ dårleg tenking.

”Svak tenkning betyr at all tenkning, all forsking er en tolkning og ikkje en endelig objektiv påstand”.

Og vidare:

”Betydningen av å fastholde at alle tolkninger snart blir tolket på nytt, er å forhindre grunnskaden i det europeiske prosjektet: Å være så besatt av å finne det objektive – Væren – at det fremmede tvinges til å bli en del av det. Resultatet er åndelig og fysisk vold.”

Forpliktinga til omsorg, ”caritas”, er sentral i den svake tenkinga, fordi det er i ein slik praksis den svake tenkinga syner si humane side.

Debatten tilbake for 8-9 år sidan fekk mellom anna Ingunn Økland i Aftenposten til å meina at religionshistorikarane var tilbakehaldne. Dei skreiv om fundamentalismen, men dei meinte nesten ingenting om den. I dette, skriv Wyller, kjem Gianni Vattimo med eit viktig bidrag, fordi han set eit spørjeteikn om ikkje dette med å vera besett av objektivitet som er kjelda til valden. I dette ligg Vattimo si rolle som filosof og religionshistorikar, meiner Wyller.

”Det handler om en søken etter en religionsform som bærer helligheten i tilværelsen videre.”

Det heilage er det ”svake” der me ber liva til dei andre. Religionen er framleis del av det offentlege rommet, og Vattimo gir bidrag til å spørja kva former for religion me helst ønskjer oss i det rommet, skriv Wyller.

Så får eg lyst til å avslutta med eit sitat som rann inn i ei skjermmelding i dag:

”Don’t face reality – create reality.”

God helg – og for de som er i Stavanger; gjerne på Kapittel!

D38/56

Til minne om kjedebrevet

Kjedebrevet har sitt eige oppslagsord i  Store norske leksikon; eg har den siste utgåva som blei gjeve ut på papir – nå finst dette leksikonet tilgjengeleg på nett, og det er den trykte artikkelen som er attgjeven der også. Kjedebrevet, altså, er eit brev som er sendt til éin eller fleire personar med oppmoding til å (skriva det av og) senda det vidare til éin eller fleire personar blant sine kjente, ofte med trussel om at noko ubehageleg vil skje, eller med løfte om vinning. Ofte skal ein også ofte senda noko (til dømes pengar) til personar som har hatt kjedebrevet tidlegare. Og endeleg. Kjedebrev kan vera straffbart mellom anna etter lotterilova av 24. feb 1995 § 16.

Eg hugsar jo desse kjedebreva, og den uhyggja ein kunne kjenna på viss det verkeleg var slik det sto i brevet ein hadde framføre seg at noko verkeleg ekkelt kunne skje om ein ikkje sende det vidare, eller syrgde for ikkje å senda pengar til dei ein hadde fått brevet frå. Eg let meg nok aldri lura. Og hadde meir sansen for den type kjedebrev som dukka opp då e-posten blei meir og meir vanleg. Nå som sosiale medium har overtatt dette segmentet – kan ikkje hugsa sist eg fekk eit kjedebrev på e-post! – så fekk eg lyst å heidra den meir positive varianten av kjedebrevet som dukka opp i e-postkassa innimellom. Veninna mi Turid var ivrig å senda vidare slike, ofte kom dei på engelsk. God helg med denne frå mai 2007 – og syrg endeleg for å senda det vidare!

 

”Miss Beatrice, the church organist, was in her eighties and had never been married. She was admired for her sweetness and kindness to all.

One afternoon the pastor came to call on her and she showed him into her quaint sitting room. She invited him to have a seat while she prepared tea. As he sat facing her old Hammond organ, the young minister noticed a cut-class bowl sitting on top of it. The bowl was filled with water, and in the water floated, of all things, a condom!

When she returned with tea and scones, they began to chat. The pastor tried to stifle his curiosity about the bowl of water and its strange floater, but soon it got the better of him and he could no longer resist. “Miss Beatrice”, he said, “I wonder if you could tell me about this?” pointing to the bowl. “Oh, yes,” she replied, “Isn’t it wonderful? I was walking through the Park a few months ago and I found this little package on the ground. The directions said to place it on the organ, keep it wet and that it would prevent the spread of disease. Do you know I haven’t had the flu all winter.”

If you don’t send this to five OLD friends right away there will be five fewer people smiling in the world.”

D37/119

Om vin og litterær kvalitet

Bokhausten er over oss, og snart skal me opna eit nytt kapittel i vår kjære litteratur- og ytringsfridomsfestival i Stavanger, Kapittel. Det er mange artiklar om litteratur i arkivet mitt, og forutan lanseringsintervju og meldingar av bøker, kjem av og til debatten – eller samtalen – om kva litterær kvalitet er. For rundt ti år sidan gjekk debatten igjen, denne gong utløyst av at nokon hadde funne ut at Frid Ingulstad, som då var den forfattaren som selte flest bøker i Noreg, ikkje var medlem i Forfattarforeininga! Diskujon! Forfattaren Torgrim Eggen tok også ballen og tok tak i eit kanskje vesentleg spørsmål: Korleis kan ein nærma seg eit svar på kva ”litterær verdi” er for noko?

            Torgrim Eggen meiner at noko av grunnen til desse årvisse debattane, og problemet med at ein aldri kjem fram til noko svar ein kan sameinast i, er omgrepsmakt. Språket til eliten gjer at folk flest kjenner seg framandgjort eller oversett. Dette står i motsetning til den gode litteraturens språk, som er klart og tydeleg, skriv Eggen. Han lurar på om det er muleg å finna eit nytt språk, og inviterer oss inn i ein tekst der han ønskjer å samanlikna kvalitet på litteratur med korleis me opplever kvaliteten i vin.  

 

Som han skriv: 

”Innholdet i en vinflaske er resultatet av års strev, ofte generasjoners strev. Diskusjoner om kvalitet vil også her før eller senere støte mot det personlige og subjektive. Man blir like full av dårlig vin som av god.”

Han nemner eksempel på to vinar; den eine masseprodusert skvip, den andre ein kresen, handlaga vin – og fire gonger så dyr som den første. Ved å hevda at den første er god vil du berre gjera deg sjølv til latter, skriv Eggen. Ein annan vil innvenda at han ikkje smaker skilnad, men då finst det ingen kvalitetsdebatt, skriv han. Altså: 

”En fruktbar diskusjon om kvalitet forutsetter at begge parter vet hva de snakker om, at de smaker forskjell.”

Dermed går turen over til litteraturen: For å kunna diskutera litteratur, må ein ha lest. Helst mykje. Helst både godt og dårleg. Og oppi dette er spørsmålet om kva som sel, heilt irrelevant, skriv Eggen. Han tar oss med vidare og set ord på kva som kjenneteiknar kvalitet i vin. Duft eller aroma er stikkord. Aroma forstått kva som gir vindrikkaren assosiasjonar. 

”Moden, stor vin har som oftest en kompleks aroma, det vil si at den vekker flere assosiasjoner samtidig. Dårlig vin dufter én enkelt ingrediens eller ingenting. Dette kan utmerket overføres til leseopplevelser. Vekkes sansene og minnene? Opplever man smak, farge, kontrast? Litteratur blir ikke automatisk god av kompleksitet, men er den uten brytninger er den garantert dårlig.”

Eggen nemner ein annan kvalitetsmarkør, nemleg konsentrasjon. 

”Gode viner er konsentrerte, det vil si at de gir meir smak pr. munnfull. Mer for pengene, simpelthen. I verdifull litteratur skal man ikke vente på de gode poengene, de skarpe replikkene, de strålende setningene; de skal være der, på hver eneste side.”

Så er det dette med ”balanse”, noko vinkjennarar ofte snakkar om, skriv Eggen. Balanse i vinverda inneber at smakskomponentane skal vera avstemt mot kvarandre. Har du ein kvitvin med sødme, må den også ha ei frisk, markant syre, elles blir det bare skval, som han skriv. Eggen trekk fram romanen til Cormac McCarthy, The Road. Mykje omtale av elende der! Og det verkar sterkt fordi forfattaren balanserer den med varme, sårheit og kjærleik.

Og så endeleg: ettersmaken! 

”En vin uten ettersmak, kalles ”kort”, som betyr skuffende.”

Kva kjenneteiknar så litterært skvip, ifølgje Eggen? Jo, ein gløymer raskt at ein har lest det. 

”Ettersmaken av et ekte storverk blir sittende hele livet”.

Først nå kan ein snakka om synsing, både når det gjeld vin og litteratur, skriv Torgrim Eggen.

”Hva slags duft liker jeg? Er denne ubehagelig eller spennende? Hva slags minner, assosiasjoner, overraskelser eller sjokk møter meg i dette glasset? Opplever jeg det som harmonisk? Som utfordrende? Som masete? Og den ettersmaken jeg går og smatter på – er den god?

Så langt Torgrim Eggen.

Så er det kanskje livets synkronitet som gjer at denne teksten kjem på dagen der Frid Ingulstad er 80 år, les eg i dagens Stavanger Aftenblad. I omtalen av henne kan eg lesa at ho har gitt ut 215 (!) bøker, og at ho i åra 2005 til 2010 var den forfattaren som selte mest bøker i Noreg, rundt éin millioner bøker i året. Gratulerer med dagen!

D36/64