Favorittskribenten

Det nærmar seg helg, og eitt av høgdepunkta er å henta inn Morgenbladet utafor inngangsdøra på fredagen, og Klassekampen med Bokmagasinet på laurdagen. Her får eg hendingane dei siste vekene presentert på ein måte som passar lynnet mitt. Det same gjer dei ulike essaya og bokmeldingane som eg likar å vera oppdatert på. Den siste tida er det blitt slik at eg feiar gjennom Bokmagasinet laurdag morgon for å sjå om favorittskribenten har levert noko; viss ho har det set eg meg ned prompte og les bidraget hennar med ein gong. Viss ikkje, dryger eg lesinga litt. Kaja Schjerven Mollerin heiter ho, og er alt sett pris på av mange. I 2012 blei ho kåra til Årets kritikar, og same året fekk ho Anders Jahres kulturpris. I 2014 var ho redaktør for Vinduet, forlaget Gyldendal sitt tidsskrift for litteratur som blei grunnlagt i 1947. Rekka av kjende redaktørnamn for tidsskriftet er lang: Johan Borgen, Brikt Jensen, Jan Erik Vold, Knut Faldbakken, Janneken Øverland, Jan Kjærstad, Merete Morken Andersen, Henrik Langeland, John Erik Riley og Audun Vinger er namna som tidsskriftet sjølv nemner på si eiga nettside. Og altså Kaja Schjerven Mollerin. Når ho er tema for denne bloggposten i dag, så er det fordi hennar redaktørårgang 2014 blei kåra til årets tidsskrift 2015 – og då for heile årgangen. Det er Trygve Riiser Gundersen som har meld årgangen for Bokmagasinet, og artikkelen hans fann eg i kinaboka for denne veka. 

I 2012 gav Kaja Schjerven Mollerin ut boka «Sammen, hver dag», med undertittel «Fellesskap i litteraturen». I føreordet skriv ho mellom anna: «Jeg har for det meste valgt meg tekster som formidler en tro på mennesket, tro på oss, tro på kva vi kan få til i fellesskap.»

Nettopp dette finn eg utruleg tiltalande med Mollerins prosjekt.

Då ho overtok redaktørstolen i Vinduet, hadde tidsskriftet utvikla seg til eit aktuelt bindeledd mellom tradisjonell tidsskriftkultur og flukturerande ‘populærkultur’. Her kunne du lesa om filosofi og Bob Dylan – og klede og vin. Mollerin ønskte å «hente tidsskriftets fokus tilbake til det rent litterære». Og ho tok eit slags oppgjer med måten kulturen vår dyrkar det nye og aktuelle på. Ho ville forsvara opplevinga av kontinuitet, «av å inngå i en større samanheng, tilhøre mer enn et her og nå». 

Kaja Schjerven Mollerin har unike kvalitetar i den norske litterære offentlegheita som kritikar, skriv Trygve Riiser Gundersen. «Som skribent er Mollerin direkte, nesten muntlig. Hun er ikke redd for å si ting som er så store og klare at de nesten kan virke naive.  Tekstene hennes rammes inn av tydelige sosiale og etiske perspektiver. Samtidig forankrer hun nøkkelpunkter i resonnementene sine i seg selv, i egne opplevelser og erfaringer. Man får imidlertid sjelden følelsen av at tekstene hennes handler om henne selv. Det nærværende jeg’et og de store påstandene avspeiler i stedet Mollerins aller viktigste kvalitet som kritiker: Hun tør ta risiko. Hun tillater seg muligheten for å se dum ut. Hun sier hva hun liker og forklarer hvorfor hun gjør det. Sånn synliggjør hun hva som står på spill i lesningene. I en tid hvor veldig mye såkalt kvalitetskritikk i norske aviser og tidsskrifter blander dulgt selvhevdelse og dvelende intellektuelle forsvarsstrategier, er dette både befriende og viktig.»

Dette er noko eg også set pris på ved Mollerin; ho er flink å invitera inn, også dei som ikkje har litteraturvitarbakgrunn. Ho tar publikummet sitt på alvor, og klarer å formidla livgjevande innsikter i møtet med bøkene ho les og personane ho møter. Med ei sterk tru på fellesskapet. Eg kjenner meg løfta opp i møtet med tekstane hennar.

Så har det vore tilløp til fortviling i det siste; Kaja Schjerven Mollerin har ikkje vore så ofte i spaltene i Bokmagasinet. Eg leitar fram på nettet det som kan vera éin grunn: 30. oktober gir ho ut ei ny bok, «I denne verden. Om Susan Sontag». I presentasjonen av boka på Gyldendal sine sider, står det mellom anna: «Det er også en bok om hvordan moralspørsmål, for oss alle, er innvevd i hverdagslivet, om hva vi tillegger verdi, om den dype erkjennelsesprosessen det er å vite hva man føler, forstå hvor man ser fra, for å kunne åpne seg for verden.»

Eg gler meg til boka kjem ut, og at Kaja dermed kanskje snart er tilbake i spaltene i Bokmagasinet!

D87/82-85

Den menneskelege tidsalderen

I dag har eg stoppa opp ved ordet antropocen. «Antropo» tyder menneske og «cen» ny, men cen blir også nytta som suffiks for epokar i geologisk tid. Me skal altså ta ein tur innom geologien i dag. Det er rundt 15 år sidan at kjemikaren Paul Crutzen føreslo at menneskeheita hadde behov for sin eigen tidsepoke. Og bakgrunnen er denne, fortel forskaren Henrik H. Svensen i spalta Forskningsfronten i Morgenbladet: Me er blitt så dominerande, anten det gjeld utslepp av drivhusgassar, utrydding av dyreartar eller endringar av jordoverflata, at spora etter oss vil bli lagra i det geologiske arkivet, i skifer og isbrear, for aldri å forsvinna.

For at antropocen skal vera ei nyttig nemning på ein geologisk og historisk epoke, så må starten definerast, forklarar Svensen, og det er her ei gruppe på 26 personar, av dei Crutzen, føreslo at Trinity skulle markera starten. 

 

Og kva er Trinity? Jo, det var kodenamnet på den første atombomba som blei detonert 16. juli 1945 i Alamogordo i New Mexico, USA. I åra fram til 1963, då det kom ein prøvestansavtale, blei meir enn 500 atombomber sprengt i atmosfæren, og avfall frå desse har sett sine spor både i geologi og organismar.

Det er ei eiga arbeidsgruppe, The Anthropocene Working Group, som blir leia av Jan Zalasiewicz, som har det formelle ansvaret for å vurdera omgrepet. Det er ikkje alle i denne gruppa som synest Trinity bør vera starten på antropocen; dei meiner det er for seint. For kva med overgangen til jordbrukssamfunnet for 8000 år sidan, og den industrielle revolusjon rundt år 1800? Problemet med desse, seier Svensen, er at dette var fenomen som vaks fram gradvis – og til ulik tid på dei ulike kontinenta. Andre fagartiklar støttar no også 1945 som starten for den menneskelege tidsalderen. Konklusjonen er at befolkningseksplosjonen og den auka levestandarden i etterkrigstida har hatt enorme konsekvensar for systema på jorda.  Og slik kjem vitskapen eit lite steg nærare ein formell aksept av antrocopen-omgrepet.

D86/19

Det som fungerer

Verda er motsetnadsfylt, mildt sagt. Elleville jubelscenar frå sommar-OL i Rio etter kvart som utøvarar kronar draumar med medaljar av edel valør. Det er rørande å sjå kjenslene som utfaldar seg. Og så: Dei daglege dryppa frå valkampen i USA der Daniel Trump sine utspel berre gjer meg vondt i magen. Det krøllar seg, bokstavleg tala. Eg har enno ikkje høyrt han uttala noko som møter meg med positiv gjenklang. Retorikken hans fungerer rett og slett ikkje på meg. Og det var nettopp det den amerikanske psykologen og filosofen William James, som levde mellom 1842 og 1910, var opptatt av: kva som fungerer som sant.

            Det er Erik Bjerck Hagen, professor i ålmenn litteraturvitskap som presenterer James i Dag og Tid-spalta Kva ville han med livet. James grunnla psykologien som fag i USA, og han utvikla pragmatismen til å verta det originale amerikanske bidraget til filosofihistoria. Han hadde ei sterk tru på at vitskap og filosofi kunne gjera verda til ein endå betre stad å leva. Som Hagen skriv om James og samtida: «Dei skiftande omgrepa og sanningane i filosofi og teori vert frigjerande dersom vi der dei som verkty med praktiske konsekvensar og ikkje som utsegner som skal korrespondera med alt etablerte røyndomar.»

William James, som var bror til forfattaren Henry James, hadde sterk innverknad på den modernistiske litteraturen gjennom analysar av «medvitsstraumen» og «sjølvmedvitet». I Noreg kom det religionspsykologiske verket Religiøs røynsle i sine ymse former i 1920. Fleire blei provoserte av den pragmatiske teorien om sanning, som seier at sanningar berre er sanne så lenge vi ser at dei fungerer som sanne. For mange blei dette for relativistisk og ustabilt.

Fascinerande synest eg tankane hans om Gud er, slik Hagen formidlar dei. James tenkjer seg at Gud er ei omstridd kraft som strevar med å realisera sin versjon av pluriverset (som James kalla det alltid vertande ikkje-samanhengande universet). Gjennom gode handlingar kan menneska medverka til at dette lukkast. Gud er meir inspirerande og interessant dersom han ikkje er allmektig – når han er ei handlande kraft, ikkje ei kvilande makt, meinte James. Når det gjeld litteraturanalyse må denne byrja med å sjå kva som fungerer og ikkje fungerer i ei leseerfaring, ikkje med metodar, teoriar, prinsipp, lovmessige trekk, meinte den amerikanske filosofen.

Vil du lesa meir av verka hans, så blir The Principles of Psychology frå 1890 rekna som eit hovudverk. Viktig er også Pragmatism frå 1907.

Gode handlingar fungerer altså. Treng du meir enn olympiske leikar i Rio til å få kontakt med den kjenslemessige åra, så kan du også kosa deg med filmen Pride i helga. Det er fare for at du får tru på mennesket igjen etter den filmen. 

D85/53/119